Çukur Çanak Mantarı (Sarcosphaera coronaria)
Sarcosphaera coronaria, ülkemizde yaygın olarak Çukur Çanak Mantarı olarak bilinir. Türkiye Mantarları Listesi (Aralık 2020 ) isimli kitapta ise (büyük özveri ile 100 e yakın akademisyen tarafından hazırlandı) Alçanak Mantarı olarak isimlendirilmiştir. Yörelere göre aldığı diğer isimler ise, Kurt kulağı, kuzu kulağı, kulak mantarı, çanak mantarı, kase mantarı, göbek kulağıdır. Biz bu enteresan, sıra dışı, lakin tüketilmemesi gereken zehirli mantarı “TAS Mantarı” olarak adlandırdık! Sinonimleri, yani literatürde bilinen diğer isimleri Sarcosphaera crassa ve Sarcosphaera eximia. Caulocarpa montana, Peziza coronaria, Peziza crassa, Peziza eximia, Pustularia coronaria, Sepultaria coronaria’dır.
Şapka: Çukur Çanak – Tas mantarının şapka çapı 2-10 cm (12 cm kadar da büyüyebilir) ve içi boş küreler şeklindedir. Yeterli olgunluğa eriştiğinde mantar yırtılarak önce kase , çanak ve sonra da yıldız görünümünü alır. kale in iç yüzeyi lavanta -kahverengi, dış çeperler ise beyazımsıdır. Lakin toprakla bütünleşmesi ve toprağa yapışık halde olması sebebiyle bu beyazımsı dış çeper solgun bir renktedir.
Lameller: Çukurçanak mantarında diğer şapkalı mantarlar gibi lamel olmaz.
Gövde-Sap: Alçanak Mantarının kısmen toprağa gömülü bulunan meyve gövdesi, başlangıçta içi boş, etli bir top gibidir ve bu halde iken bir puffball -toz mantarı – posuruk mantarı ( Lycoperdon sp.) ile karıştırılabilir.
Koku: Tas mantarının belirgin bir kokusu ve tadı yoktur.
Spor Baskısı: Karakteristik mikroskobik özellikler arasında amiloid olan asci ( asci = askus un çoğul halidir) (bu nedenle uçları iyot ile uçta mavi boyanır) ve büyük yağ damlacıkları olan pürüzsüz, kör uçlu, elipsoid sporlar içerir.
Habitat: İğne yapraklı ağaçların bulunduğu ormanlarda, toprak örtüsünü kaplamış yaprak, dal vb örtüsü altına kamufle halde bulunurlar.
Mevsim: İlkbaharda karaların erimesi ile görülmeye başlar, yaza kadar sezonu devam eder.
Yenilebilirlik ve Toksisite: Çukurçanak -Tas Mantarı topraktaki metaloid arseniği bünyesinde topladığı bilindiğinden, tüketilmemesi ısrarla dile getirilir. Ayrıca, çiğ veya az pişmiş tüketildiğinde ölümcül olabileceği gözlenmiştir. Bu mantarda bulunan Gyromitrin (asetaldehit N-metil N-formilhidrazon), gastrointestinal sistemi doğrudan tahriş edicidir. Kırmızı kan hücrelerinde oksidatif hasar, karaciğer ve böbrek hasarına neden olabilir. Gyromitrin ısı ve kurutma ile azaltılabileceği, ancak tamamen yok edilemeyeceği görülmüştür. İnsanlarda, tahmini ölümcül Gyromitrin dozunun, yetişkinler için 20 ila 50 mg / kg ve çocuklar için 10 ila 30 mg / kg olduğu bildirilmiştir. Gyromitrine maruz kalmış birinde, ilk 6 ila 12 saat içinde kusma ve sulu ishal başlayacaktır. Gastrointestinal etkiler (Gastrointestinal; Ağzından, anüse kadar tüm sindirim sistemi ; yani Ağız, Yutak, Yemek Borusu, Mide, On iki parmak barsağı, İnce barsak, Kalın barsak, Safra kesesi, Karaciğer, Pankreasta medyadan gelebilecek rahatsızlıkların tümünü kapsar), insanlarda 2-3 gün kadar sürebilir. İlk 2 günde titreme, zayıflık ve ataksi de gelişebilir. Ciddi ancak nadir durumlarda sarılık, metemoglobinemi, hemoliz, nöbetler ve koma (hepatik koma dahil) maruz kaldıktan birkaç gün sonra gelişebilir. Hemoliz rabdomiyolize ve böbrek fonksiyonlarında bozulmaya neden olabilir. İç çeperleri genelde morumsu- leylak veya pembemsi kahverengi , dış çeperler ise kremsi kirli beyaz renklerdedir. Anadolu da bazı bölgelerimizde hala bilnçsizce tüketilen, ilkbahar aylarının tehlikeli☠️ mantarlarından biridir. “ İlkbaharda zehirli mantar olmaz” şeklinde yanlış bilinen Orman efsanesine en güzel örnek Zehirli TAS mantarı yani Çukurçanak mantarıdır! Tüm bu uyarılara rağmen memleketimizin birçok köşesinde yenilen ve pazarlarda dahi satılan bir mantar türüdür. Lütfen uzak duralım.!!
Ek bilgiler: Doğu Avrupa, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika, İsrail ve Türkiye’de toplanan ve tüketilen bu sıradışı mantar, Avrupa ve dünyada 14 ülkede tüketilmemesi gereken, tehlikeli ve zehirli mantarlar arasına alınmıştır.
Çukur Çanak – Kase Mantarı (Sarcosphaera coronaria)
Genç örnekleri topraktan çıkmadan fincanımsı hali neredeyse kapalıdır ve sadece üst kısmı dışarı çıkacak şekilde olup kalanı toprak altındadır. İleriki evrelerde olgunlaşma ile mantar toprak yüzüne çıkar ve fincanımsı hal açılır ve yıldıza benzer bir görünüm alır. İç yüzeyi solgun leylak renginde olup, dış kısmı kreme çalar kirli beyaz renktedir. Çukurçanak mantarının etli kısmı ince ve kırılgan yapıdadır.
